Grúskað í gömlum heimildum

Í fyrra sem leið mátti minnast þess að hálf öld var liðin frá því að Páll Ísólfsson (fæddur 1893) var allur.
Hann var landsþekktur fyrir tónlist sína bæði sem orgelleikari við Dómkirkjuna og sem stjórnandi ýmissa kóra og hljómsveita. En líklega mun hann vera einna þekktastur fyrir tónsmíðar sínar. Einna hæst er úr „Úr myndabók Jónasar Hallgrímssonar“ ein fegursta tónsmíð frá hendi Páls. Hún er undir miklum áhrifum frá þessu þekkta skáldi okkar Íslendinga sem var besti fulltrúi okkar rómantísku stefnunnar í bókmenntum.
Páll nam hljóðfæraleik í Leipzig frá 1913 og var þar næstu ár sem einkenndust einna mest af þeim mikla ófrið sem nefnd hefur verið fyrri heimsstyrjöldin. Eitt er það sem fáir vita að á námsárum Páls í Þýskalandi fékk myndasmiður nokkur þá hugmynd í samstarfi við framleiðenda, að móta litlar styttur af helstu tónlistamönnum heims. Vel gekk nema smiðurinn kvaðst vera í vandræðum með að móta höfuð Mozarts enda einungs gamlar teikningar til af þessum heimsþekkta tónlistamanni. Var sett upp auglýsing á tónlistarháskólanum (Konservatorium) í Leipzig eftir tónlistarnema sem líktist Mozart og var Páll valinn úr fjölda umsækjenda. Þessar litlu styttur voru fjöldaframleiddar í tugum þúsunda eintaka og má víða sjá þær um alla heimsbyggðina. Eitt sinn var ég staddur í Hollandi og rakst þá á eina slíka styttu sem ég kannaðist strax við Pál Ísólfsson ungan að árum. Og á styttunni var letrað Wolfgang Amadeus Mozart. Þetta þótti mér virkilega áhugavert og hef oft langað til að segja frá þessu.
Líklega munu fáir Mosfellingar vita um tengsl Páls við Mosfellsdal. Páll var kvæntur Sigrúnu (1911-1990) elstu dóttur Eiríks Ormssonar (1887-1983). Hann var annar Bræðranna Ormsson sem lengi hefur verið landsþekkt fyrirtæki. Eiríkur keypti Skeggjastaði 1939, virkjaði Leirvogsá sem enn má sjá ummerki um og byggði upp elstu húsin sem þar eru. Á Skeggjastöðum lét Eiríkur byggja lítið sumarhús handa dóttur sinni og tengdasyni. Dvöldu þau þar mjög oft og má rifja upp að þar mun tónverkið „Úr myndabók Jónasar Hallgrímssonar“ hafa orðið til.
Annar þekktur landsþekktur tónlistarmaður, Skagfirðingurinn Sigurður Skagfield (1895-1956), ritaði grein sem kemur inn á þetta atriði. Sigurður var afburðagóður hetjutenór á sínum tíma og söng á millistríðsárunum í fjölda óperuhúsa í Þýskalandi og víðar. Því miður varð hann innlyksa þar í landi, kom víða fram sem söngvari á dögum heimsstyrjaldarinnar síðari en lenti í ýmsum útistöðum við yfirvöld sem léku hann býsna grátt. Mun Sigurður aldrei hafa borið sitt barr eftir þær hildir og má skilja þá miklu depurð sem einkenndi hann af öllu því mótlæti. Sigurður skrifar greinina Baðstofuhjal sem birtist í Tímanum 5.3.1953:
„Nálægt höfuðstað Íslands er jörðin Skeggjastaðir, þar er sumarbústaður helztu leiðtoga smjörlíkisklíkunnar og þar hafa hingað til verið teknar allar hinar stærstu ákvarðanir í öllum tónlistarmálum og STEF málum. Þar var saminn hinn frægi forleikur, sem miður velviljaðir menn hafa kallað „Skeggjastaða-forleikinn“, og sem leikinn var, þegar Musterið, eða Þjóðleikhúsið var vígt. Þessa frægu jörð átti að selja fyrir 2 milljónir króna, en tókst ekki, vegna þess, að menn héldu, að enn svifu í sölum hússins á Skeggjastöðum, hinir ósamræmdu erlendu tónar forleiksins, sem gera mundu brennivínssjúklingana að ennþá meiri sjúklingum og þar af leiðandi gæti komið hæstvirtri ríkisstjórn í vandræði.“
Finna má þessa grein á slóðinni: https://timarit.is/files/64199497
Það verður að segja sem er, þessi ummæli eru hinum landsþekkta hetjutenór til mikils vansa. En fyrrum tíðkaðist að margir tóku býsna djúpt í árina, kunnu sér ekki hóf í vafasömum fullyrðingum sínum sem oft urðu tilefni harkalegrar tortryggni og óvildar, jafnvel langvinnra málaferla. Svona ummæli um æru annarra lætur enginn hugsandi maður frá sér fara í dag. En sjálfsagt hefur það verið afar bitur maður sem hélt á penna og skrifað með velþóknun Jónasar frá Hriflu sem líklega hefur enn verið áhrifamaður hjá Tímanum þó Þórarinn Þórarinsson hafði þá tekið við ritstjórn blaðsins. Hann nýtti hvert tækifæri til að skattyrðast og skammast út í pólitíska andstæðinga sína að fornu og nýju.

Aths.
Sigurður Skagfield minnist á „smjörlíkisklíkuna“. Þar er átt við Ragnar Jónsson bókaútgefanda sem rak Smjörlíkisgerðina Smára. Hann var með tengsl við helstu tónlistamenn landsins og ýmsa rithöfunda eins og Halldór Laxness gegnum bókaforlag sitt Helgafell.

Guðjón Jensson
grúskari á gamals aldri